Dlaczego taka trudna? (sztuka współczesna)

Wstęp pozornie niemający nic wspólnego z tematem. W 1474 roku Sandro Botticelli namalował Pokłon Trzech Króli. Byłby to kolejny, zwyczajny obraz o tematyce religijnej, gdyby nie pewien szczegół. Królowie mają twarze przedstawicieli bankierskiej rodziny Medyceuszy: Cosima oraz jego synów Piero i Giovanniego, zaś w królewskim orszaku można dostrzec jeszcze jego wnuków – Lorenza i Giulianiego oraz Poliziana, kanclerza republiki florenckiej oraz poetę i filologa, a także filozofa Pico della Mirandolę. Dlaczego Botticelli to zrobił? Dlatego, że prócz stworzenia wspaniałego obrazu przeznaczonego do kultu, chciał jeszcze pokazać prawdę o czasach, w jakich jemu – jako człowiekowi i artyście – przyszło żyć. Przedstawił tych, którzy kształtowali jego rzeczywistość – czy to pod względem finansowym, politycznym czy artystycznym.

Sztuka jest więc zawsze, w mniejszym lub większym stopniu, odpowiedzią na czasy, w których powstaje. Gdyby nie kolonialna ekspansja Europy, owocująca zarówno niszczeniem, jak i poznawaniem kultur pierwotnych, Picasso nigdy nie zetknąłby się z rzeźbą afrykańską, która wywarła olbrzymi wpływ na jego dzieła. Gdyby nie trauma II wojny światowej, to Andrzej Wróblewski nigdy nie namalowałby Rozstrzelań (patrz obok) w taki sposób, w jaki to zrobił, ba - nie namalowałby ich wcale. I można tak wymieniać bez końca. Generalnie, aby rozumieć współczesną nam sztukę, trzeba się zastanowić, co leżało u jej źródeł.

Ale nie tylko dlatego ciężko odbiera się sztukę aktualną. Żyjąc w popkulturze wpadliśmy w pewną pułapkę. Dawniej większość osób przebywających np. w kościele nie miała zielonego pojęcia, jakie skomplikowane wątki treściowe przekazują witraże i freski. Wiedział artysta, wiedział fundator i grupka wykształconych osób, reszta mogła chłonąć rzecz jedynie za pomocą mniejszej lub większej estetycznej wrażliwości. Tymczasem kultura popularna wytworzyła sztukę w dwóch wersjach: sztukę „soft” – przeznaczoną dla wszystkich oraz sztukę „hard” – tylko dla wybranych. Na co dzień wszyscy żyjemy w „sofcie”, ale gdy idziemy do galerii trafiamy na wersję „hard”. I zaczynają się schody. Myślimy „Dlaczego DZISIEJSZA sztuka jest taka trudna? Dawniej tak nie było”, tyle że zapominamy o jednym – sztuka nigdy nie była tak naprawdę łatwa. I nadal tak jest. No, w dzisiejszych czasach, kiedy mamy demokrację, kiedy „każdy może”, taka nierówność jest dla nas kompletnie niepoprawna i nie do przyjęcia. Niemniej ona istnieje. Poza tym jest to też kwestia wygody, albo i jej braku: za bardzo przyzwyczailiśmy się do „softu”, a przesiadka na „hard” po prostu gniecie dupsko.
I jest jeszcze trzeci aspekt. Taki lokalny. Taka a nie inna historia (zabory, powstania, wojny i komunizm) sprawiła, że kultura polska jest kulturą słowa a nie obrazu. W końcu piórem walczy się łatwiej. W wątłym miejscu, jakie zostawia się kulturze, to literatura pełni rolę hegemona: sztuki plastyczne są nadal na marginesie, choć jako społeczeństwo powoli uczymy się je smakować. Jesteśmy trochę jak ten Winston Smith z Roku 1984 Orwella: zbyt długo żyliśmy w szarej i podłej przestrzeni, i co gorsza przyzwyczailiśmy się do niej, ale niech no tylko trafi nam do rąk oprawny w półskórek pamiętnik z kartkami, wykonanymi z papieru o wysokiej jakości... Kto czytał, ten wie, że życie Smitha bardzo się zmieniło: czy na gorzej czy na lepiej – trudno jednoznacznie rozstrzygnąć.

Niemniej piękny papier i oprawka swoje zrobiły. Winston mógł bowiem zacząć pisanie swojego pamiętnika, który wpędził go w tak poważne kłopoty, w zwykłym, makulaturowym brulionie – on jednak wybrał ten „burżujski” notatnik. Nie tylko FUNKCJA, ale FORMA miała moc sprawczą. Tak więc design nie jest jedynie dodatkiem, uzupełnieniem funkcjonalności – on w przedmiocie ma z nią wartość równorzędną. Dwudziestowieczne awangardy budowały swe utopie na prymacie użyteczności, życie jednak zweryfikowało ich teorie, co najlepiej widać na przykładzie dwudziestowiecznych blokowisk. Ludzie – jeżeli tylko mieli możliwość – zaczęli je opuszczać. Dlaczego? Bo główną rolę odgrywała w nich funkcja, forma była traktowana jako dodatek, co je tak odhumanizowało, że doprowadziło do rozwoju przestępczości i wzrostu chorób cywilizacyjnych. Ludzie po prostu lubią się otaczać rzeczami, które im się podobają. I na to chyba nic nie poradzimy.

PS. Dla przypomnienia. Post ten napisałam jako odpowiedź dla Pio: http://borninthe80.blogspot.com/2010/09/historysztuczenie.html#comments